PËRZGJEDHJE NGA PUBLICISTIKA E ANTON HARAPIT

FANATIZMI - një turp për personin dhe për shoqërinë

Zotni të ndershëm,
Më falni për guximin: due ta përballoj çashtjen ma delikate në jetën shqiptare.
Kush e kishte zanë besë?... Antagonizmi fetar qiti kryet dhe mizorisht u fut edhe, ndër ateistat e ditës. Egërsitë e bame në Jug, midis djelmnisë shqiptare, vetëm pse muhamedanë e kristianë, janë fakte qi nuk lanë me luejtë, por janë edhe prova të tmerrshme për jetën tonë fetare, shoqnore e kombtare. Për sa dij unë deri më sod, kjo çashtje kurrë nuk qe përballue kjartë e mirë; sa herë qe kallë, menjiherë edhe qe mbulue porsi gaca nën hi.
T’i mbetet hatri kujt të duejë, unë due ta thom mendimin tem haptas: Marrë në shumicë, muhamedani shqiptar asht fanatik, ortodoksi fanatik, katoliku fanatik e këta jo për besim, sa për inat e për parti. Ndër çasat ma të vështirë të jetës sonë kombtare, njimend se shpëtuem format e bashkimit shoqnor e të qetësisë ndër elementa, porse ne fund te punes mbeti nji tharm, nji gond rryme e partie, sa me të trembë e me të emoralizue. Tue prekë me dorë plagën, vjen pyetja: A do të mund të rrojnë në qetësi tre elementat fetarë ndër ne? Ateistat me të gjithë skeptikët, indiferentat, natyralistat, aventurierët e oportunistat, thonë se jo: Na shqiptarët nuk mund të rrojmëtë qetë, as nuk mund të formojmë shtet, për pa i zhdukë tc gjitha besimet, pse besimi i shqiptarit asht shqiparizma! Këta shpresoj t’i përballo nji herë tjetër; këtyne tash po thom vetëm se Shqipnia nuk ash vend i pa Zot; e se shqiptarët a nuk janë, as nuk duhet të jenë t’patënzonë. Fjalën këtë herë e kam m besimtarët e tre elementave.
Pa kontenstim ne jemi n komb, nji shtet e nji popull me n shpirt, me nji gjuhë e me nji histori, e po t’ishim edhe të nji besimi, patëm me qenë edhe ma te bashkuem, ma homogjenë, dhe nuk patëm me bjerrë mund e kol për t’u kuptue ndër shumë pun Por fakti asht ky se na jemi pra myslimanë, ortodoksë e katolik e si të tillë duem të rrojmë në nje harmoni yëllaznore. Unë thom se për këtë punë nuk asht nevoja me shue besimet, pse po të duem, mund të rrojmë vëllaznisht, sikurse kemi shembullin ndër sa shtete të tjera të qytetnueme.
Pra, tezin tem e ve kësodore: shqiptarët, po qenë vërtet të qytetnuem e nacionalista të sinqertë, besues edhe përnjimend në një Zot të vërtetë, nuk ka se si të mos rrojnë vëllaznisht shoq me shoq; përkundrazi, derisa të mos kenë kulturën njerëzore në shpirt, ndërgjegjen kolektive kombtare, e derisa t’u mungojë kultura fetare, ata kanë me qenë të damë e të përçamë, jo psejanë tri besimesh, por pse nuk kanë bazat ejetës shoqnore, kombtare e fetare

PENGIMI I MADH: FANATIZMI

Pengimi i madh për jetën shoqnore, pra, për qetësinë e vëllaznimit tonë asht fanatizmi, i cili asht nji turp për personin, turp përi besimin të cilit i përket personi nje turp për jetën shqiptare. Besimi qi mbahet për pasion, pra me fanatizëm, nuk asht besim i arsyeshëm, as faktor i jetës; ai nuk nalton por poshtnon, e ma tepër rrënon se sa trajton. Besimi në nji Zot të vërtetë, Ati i të gjithe njerëzve, nuk do ta shtojë antagonizmin, por do ta pakësojë; besimi do ta zbusë njerinë ndër ndjesi e jo ta egërsojë, do t’i rregullojë prirjet e instinktit, ndër të cilat asht dhe egoizmi qi don të justifikohet me shkakun e besimit. Këtu asht nevoja ta dalloj njeriun fanatik nga njeriu me karakter: të dy ngulin kambë për nji bindje të vetën, të dy tregojnë fuqinë e vullndesës deri në kulm,... por me këtë ndryshim, se njeriu me karakter ngul kambë për nji parim t’arsyeshëm, ndërsa fana-tiku don t’i rrijë asaj së vetës arsye e pa arsye; njeriu me karakter tregon nji zotësi morale, ndërsa fanatiku dishmon nji dobësi personale, pse ai, edhe po ta shohë të paarsyeshme atë të vetën, nuk asht i zoti ta mundë pasionin e egoizmin; brutalisht mund të jetë i fonë, por njerëzisht asht i ligësht; karakteri moral ka caqet e arsyes, fanatizmi nuk ka cak, ai të verbon, të shtyn deri në ves e n’egërsi. Fanatizmi asht antinjerzor, prandej edhe antifetar e antishoqnor. Pra, për të rrojtë vllaznisht, nuk asht nevoja të hjekim besimin, por kusht i parë asht të hjekim fanatizmin në besim. Shqiptari mund të zbutet tue marrë kulturen vërtet njerëzore, kulturën e shpirtit, d.m.th. nuk mjafton të ketë sjelljen e mirë, paraqitjen e njerzishme, format e përshtatshme, mënyrët e hijshme, e ne shpirt të rrijë i egër, por duhet të jetë edhe përnjimend në vete ashtu si mbahet e duket përjashta, atëherë ka me u ba i zoti të rrojë në harmoni me vëllaznit e vet sh-qiptarë të çdo kondicioni shoqnor edhe të çdo besimi. Ngjitas me kulturën njerzore, shqiptari do të marrë kulturën fetare. Kaloi koha qi ta mbajmë besimin pse na e kanë lanë të parët, pse ashtu e kemi gjetë, pse besojnë të tjerët, ase për nji çdo tjetër arsye të jashtme; sod duhet të dijmë shka besojmë dhe pse të besojmë; lypet tajustifikojmë, nëmose paravetes, besimin tonë. Por nuk mjafton kaq: besimin nuk do ta mbajmë as për etiketë, as për nji gja vetëm teorike; besimi duhet të jetë faktor i jetës; parimet e besimit duhet të përftojnë në bindje të plotë, ndiesi të gjalla, lëvizje, shprehje, fjalë e punë, drejtues në nji sistem jete. Kjo don me thanë kulturë fe-tare.

TE RROJME SHOQNISHT E VLLAZNISHT

Jo se kërkohet prej shqiptarëve kristianë e myslimanë të jenë të gjithë Shenjtën a Peigambera, por po deshëm të jemi komb e shtet, lypet me doemos të jemi në atë shkallë kulture njerëzore e fetare, sa mjafton të rrojmë shoqnisht e vëllaznisht. Pa kulturën njerëzore, nuk jemi të pjekun të rrojmë si njerëz i e si shokë; pa kulturën fetare, besimi nuk na formon për jetë, por ma tepër na pengon.
Kam pa myslimanë edhe kristianë qi me vetëmohim mbërrijnë deri në heroizëm për të mbajtë ramazanin e kreshmët, por prejse nuk e kanë kulturën fetare, ata me atë vepër sado heroike, nuk shfaqin nji madhni shpirtnore të, cilën nuk e kanë, pse qindresa e tyren të shumtën e herës bazohet , thjesht në nji zakon, në nji traditë, i në nji moskuptim të jetës fetare qi e zhvleftëson motivacionin edhe veprën e tyne.
Nji kusht tjetër qi rrjedh prej kulturës së shpirtit asht nderimi për bindjet e të tjerëve. Po t’ia bajmë diagnozën shpirtit të shqiptarit në skajin ma të fundshëm, kemi për të gjetë këtë fenomen të çuditshëm: kush nuk mendon si unë, thotë, ai asht kundërshtari em. Ky paravendim antishoqnor shfaqet jo vetëm në lamëm fetare, politike e shoqnore, por edhe deri në lamën ditunore. Më ka ra rasa për vjetë e vjete të marr pjesë ndër shoqni, mbledhje, nisma e shkoqitje çashtjesh ndër shqiptarë, edhe do të thom se, me pak ndryshime e me forma ku ma shumë ku ma pak egoiste, si ndër njerëz me shkollë, kam gjetë e prekë me dorë se mjaft me tregue kush nji mendim a parim të kundërt apo edhe të ndryshëm, për me u shikue shtrembët e me u ba shenj antagonizmi e luftimi.
Shkakun e këtij fenomeni të paarsyeshëm prapë e gjejmë në gabimin trashanik, pse shqiptari edhe po të mbahet se ka kulturë, kujton se me ndjekë arsyen e nji tjetri asht dobsi. Historia e djeshme e trysnia e sotshme na e vërtetojnë këtë përbindsh të individualizmit egoistik. Për të rrojtë vllaznisht nuk lypet të mendojmë të gjithë me nji kokë, as nuk kërkohet të kemi të njejtat parime ase të jemi të pagabueshëm, por medoemos duhet t’ua njohim të tjerëve të drejtën e arsyetimit e të bindjes, po n’atë mënyrë si kërkojmë qi të tjerët të respektojnë mendimet tona. Do ta dimë se secili njeri, edhe pa dashtë, mund të ndjekë nji rrugë a nji parim të gabuem, prandej, sikurse nuk duem të na përbuzë kush ne edhe po të jemi në gabim, ashtu as na mos të përbuzim askend. Themeli i shoqnimit, prandej, edhe i harmonisë shoqnore midis shqiptarëve, qofshin edhe besimesh të ndryshme, asht në mbajtjen e sinqertë të parimit: Mos i ban kuj shka nuk don me ta ba kush ty; banu të tjerëve si kërkon me ta ba ata ty. As në këtë pikë besimet nuk pengojnë, por e kanë detyrë të ndihmojnë.

SHKAQET E DASISË

Mbasi vumë kushtet pa të cilat nuk ka si mbahet jeta sho-qnore e fetare, vijmë ndër parime; E parimisht sedli besim ka dog-mat e veta, por dogmat nuk ndër-rojnë, prandej, sikurse besimet janë të papërshkueshme me njeni-tjetrin për shkak të dogmave, ashtu besimtarët, në themel të dogmave, nuk kanë si afrohen e puqen njeni me tjetrin. E ja se dasia asht e detyrueshme, shqetë-simi i domosdoshëm. Nuk ka si shkohet jeta vllaznisht. Kështu arsyetojnë ata qi besimet i kanë ferrë në sy.
Problemi i vërtetë asht i vështirë, por zhvillimin e vet e gjen të plotë ndër tri parimet qi janë:
1. Intoleranca dogmatike, 2.Toleranca shoqnore qytetare, dhe 3. Toleranca shoqnore politike. Nuk e kemi shqip fjalën tolerancë por i afrohet kuptimit, me bartë, me durue, si bie fjala na durojmë e bartim (kemi tolerancë) kur na fyejnë fëmijët, i dejuni, i marri, i gabuemi, por nuk bartim, as nuk durojmë kurrsesi (jemi intolerantë) kur ndokush me të mendueme, na merr nderin.
Parimisht lypet ta kemi e ta mbajmë intolerancën teorike-dogmatike, due me thanë qi në punë të besimit secili ta mbajë bindjen për atë dogmë qi ndërgjegjja ia urdhnon për të drejtë, as mos të durojë t’i thotë tash zi e tash bardhë nji parimi, të cilin e ka për ideal të parë.
Intolerancë! Fjalë e fortë, fjalë qi nuk bartet as nuk durohet, pse nuk ban as nuk duron as sa të zit e thonit. Fjalë qi me të parën përshtypje tregon fanatizëm, mentalitet të ngushtë, regres, mosafrim në kurrnji mënyrë. Por edhe fjalë e sinqertë, e arsyeshme, e drejtë: e vetmja fjalë e mënyrë për me zhvillue problemin shoqnor-fetar. Ja edhe arsyeja e thanies seme: Nji besimtar, i cili lavdohet se besimi i tij asht i vërtetë, po nuk desh me mohue veten edhe besimin e vet kundrejt nji çfarëdo kredoje tjetër, do të përgjigjet me nji “jo” kategorike të preme.
Indiferenti fetar, prejse ai vetë nuk mban kurrnji besim pëmjimend, thotë se besimetjanë njinji të vërteta, si t’ishin besimet etiketa e kostume të ndryshme, të cilat vlejnë njinji për ta plotsue nji nevojë të jetës. Po qe si njena dogëm tjetra, edhe pse të kundërta, atëhere asht njinji si e vërteta si e kundërta, e po qe se Zoti i dha e i dau besimet e kundërta, atëhere Zoti asht hartuesi i gabimit, i rrenës dhe i përçamjes.
Duen me thanë se kjo intolerancë dogmatike nuk baret, nuk durohet në nji shtet, në nji popull, pse asht tepër refraktare, e ngushtë e fanatike. Për nji herë ashtu po e zamë, edhe po e vejmë për bazë të kundërtën, due me thanë tolerancën dogmatike. Në këtë themel, bie fjala, Krishti qe a s’qe Zot, Muhamedi qe a s’qe Profeti i Zotit, në këtë rasë për mue do t’ishte njipërnji; unë bart e toleroj të thohet në daç kështu, në daç ashtu: si Krishti e Muhamedi të kenë pasë punë me Zotin, si të kenë punë me djallin, si të kenë i qenë hipokritë e mashtruesa, si të kenë qenë të ndershëm e të drejtë.
Kush nuk e sheh këtë dobësi mendore e morale? Njeriui të cilit i vjen era njeri, mosbinden kurrë nuk e tregon për bindje, dhe atë për shka asht i bindun se t asht gabim, kurr nuk e pranon për të vërtetë. Kjo nuk asht vetëm njidetyrë e fetarit, por nji detyrë e secilit njeri të ndershëm e t’arsyeshëm.
N’emën të së vërcetës, pra e për hir të sinqeritetit, luftë çdo gabimi, kudo qi ta gjejmë, edhe ndër kërkimet shkencore, edhe ndër interpretimet e dogmave. Për këtë intranzigjencë ideale, shpirtnore, teorike, jemi të paditun na besimtarët, sidomos na katolikët, ndërsa këtë intolerancë e gjejmë edhe ndër njerëzit e ditunisë, t’artit e të politikës, për shka u përket parimeve të tyne., Këta, e dijmë të gjithë, se as sa çon miza në krah nuk lëshojnë në sistemin e vet porsi bazë. Këtë po e thomi në lamën parimore e ideale, pse mandej tjetër gja asht praktika si për shkencëtarë, si për besimtarë.

NJI FORMË E INTOLERANCËS: POLEMIKA

Nji formë e intolerancës asht polemika, e cila po qe serioze, ditunore, e paanshme, e bashme ndër sfera të nalta, vërtet ndrit, nalton e trajton. Rrallë më ka ra me pa ndër shqiptarë polemikë pa pasion. Me nivel kulture njerëzore e fetare qi kemi, thom se polemika nuk asht për ne. Edhe po patëm arsye e të drejtë në çashtje, kurrë nuk kemi arsye e të drejtë të kapërcejmë caqet e njerëzisë, të shajmë shoqi-shoqin, të përdorim rrenen, të falsifikojmë historinë,të shtijmë në punë motive t’ulta, të polemizojmë me pasion.
Tjetër mandej asht toleranca shoqnore, qytetare, praktike. Nëpër këtë parim, na e dallojmë kjartë se tjetër asht gabimi e tjetër gabuesi, tjetër asht personi e tjetër asht vepra; personin e falim, veprën e gabueshme e dënojmë; atë e duem, këtë e mënijmë; atë e bartim, këtë nuk e durojmë. Ky asht parimi bazë qi na shoqnon: me kurrnji gabim as kompromis as shoqni, por me të gjithë atdhetarët, edhe të jenë të gabuem, afrim, dashuni, vl-laznim. Natyra na mëson këtë parim: ajo me gjithë ndryshime e kontraste, e patrandshme mban nji harmoni të çuditshme; jeta njerzore na imponon; si, bie fjala, ndër ne të marrunit me ndore, besa, mikpritja, qe se shumë herë e mbrojmë si fajtorin si të pafajin. Këtë shoqni qi na mëson natyra, na e imponon jeta; po njikëtë na urdhnon besimi, cilido të jetë. Shpirti i shqiptarit, me gjithë besimet e ndryshme, e ndien fuqishëm se nji i njejti Zot i vërtetë asht Zoti i muhamedanëve, Zoti i ortodoksëve e Zoti i katolikëve. Në sajë të nji Zoti, Babë i mirë, i drejtë për të gjithë, Na jemi vllazën, pse jemi të gjithë bijt e nji Zoti qi na ka falë. Pra Zoti i të gjithë neve, e na të gjithë të Zotit. Në themel të këtij imperativi na jemi nji.
Ja, pra, se kurrgja nuk na vllaznon ma fort se Zoti. Zoti asht visari i përbashkët i të gjithë shqiptarëve pa ndryshim. Në themel të këtij parimi rrjedh toleranca fetare, e cila mbështetet në kuptimin e kjartë: muhamedani i biri i Zotit, krisatiani i biri i Zotit, pra, vllazën; mbështetet ndër ndjesi të sinqerta: porsi vllau për vllanë të ndiejmë njeni për tjetrin; mbështetet në nderimin reciprok për bindjen fetare të shoqi-shoqit: për kurrnji arsye nuk kemi te drejtë të përbuzim kend; porsi me të drejtë kërkojmë të na kuptojnë, ashtu kemi detyrë t’i kuptojmë të tjerët. Kjo tolerancë fetare kështu e naltueme deri në fisniki, sa asht e bukur, aq asht e vështirë. Kush e ushtron këte asht me të vërtetë i madh.
Toleranca qytetare- shoqnore e gjen plotësimin e zbatimin e vet në tolerancën shtetnore- politike. Statuti themeltar i njeh e i respekton njipërnji të tria besimet në Shqipni; shteti njimend asht afetar, d.m.th. as-njanës, por jo antifetar, as ateist, as indiferent; shteti shqiptar e njeh Zotin, por nuk anon për kurrnji besim ma fort se për tjetrin; hartuesit e Statutit u shtynë deri në ma të naltën shkallë të lirisë e të të drejtave të besimit; ata pranuen tri besimet në themel të barazimit të plotë; para shtetit e zyrtarëve të tij nuk ka as ndrysfiim, as pengim ndër të drejta të kurrnji elementi; të gjitha ligjet, masat, vendimet dhe mënyrat zyrtare synojnë aty: të forcohet e të sigurohet sa ma mirë qetësia fetare në Shqipni. E tanë puna mbetet ndër zyrtarë, me sa ata punojnë apo jo me shpirtin e këtij parimi e me drejtësi. Shteti, pra, jep liri të plotë, edhe të tre elementave ua siguron të drejtat qytetare e politike; parimi i tij mbështetet në drejtësi e jo në dashuni; shteti nuk ka miqësi as anmiqësi me kurrnjenin element. Pra, për me mbajtë qetësinë midis elementave fetarë:
1) duhet të kemi për bazë të vërtetën kundrejt parimeve. E vërteta nuk luen (intoleranca teorike- dogmatike);
2) duhet të kemi dashuninë e siqertë midis. personave (toleranca shoqnore-qytetare);
3) duhet të mbahet drejtësia me ndërgjegje ndër ligje , e ndër zyrtarë (toleranca shtetnore- politike). Arsyeja e këtyne udhëzimeve asht kjo: na duhet të rrojmë së bashku jo si përdhuni, por me vetëdashje;
këtë pune do të na e thotë mendja, do ta duejë vullndesa, do ta ndiejë shpirti; mendjes do t’i flasë e vërteta, vullndesën do ta vendosë e drejta, ndjesitë do t’i shtyjë dashunia. Toleranca qytetare asht nji virtyt, për ushtrimin e të cilit krejt njeriu, ndër të gjitha fuqitë kryesore, do të jetë i prekun e i tërhjekun. E tane puna asht këtu: me dijtë e me qenë të zotët ta bartim shqiptarin, jo s.i të huej, por si vlla. Kështu, pra, nuk janë besimet ato qi e shqetësojnë jetën vllaznore në Shqipni, por gabimet pasionet e padrejtësia e besimtarëve shqiptarë janë ato qi e krijojnë çashtjen fetare në vendin tonë.

PENGIME Q’I DUHEN KAPËRCYE

E mjaft me teori. Kush don, ja ka marrë vesht me kaq, ja nuk ka marrë vesht kurrë. Tash të vijmë te praktika. E praktika asht kjo: Me muhamedanët nuk bahet, ortodoksët janë grekomanë, katolikët janë italofila. Kështu qi nuk mbetet kush shqiptar, as nuk mbetet kund shpresë për Shqipni; kështu nuk bajnë për Shqipni as Ismail Qemali, as Bajram Curri pse muhamedanë, as Gërmenji as Negovani pse ortodoksë, as Gurakuqi as Dedë Gjo’ Luli pse katolikë; kështu kemi ardhë ndër përfundime qesharake e do të vemi ndër konsekuenca rrënimtare! Për të rrojtë vllaznisht na shqiptarët do t’i mbajmë, thamë, disa kushte, do t’i vendojmë disa parime, por edhe do t’i hjekim disa pengime.
1. Pengimi i parë, per shërimin e kësaj plage të kobshme qi e shqetëson jetën ndër shqiptarë, asht gabimi i madh i disa udhëhjeksave të cilët duen ta mbulojnë a edhe ta mohojnë plagën, e cila, mjerisht, asht edhe do të shkojë në gangrenë, po nuk u shërue, me dorën e nji kirurgu t’aftë e të ndërgjegjshëm. Shka asht gabim e kalbsinë, fanatizëm e pus, ves e dobësi, le të qitet në shesh, le të thohet kjartë, pa ia shikue hatrin askujt. Pse ta mo-hojmë? Nji pjesë e mirë, muhamedanë e kristianë, ortodoksë e katolikë nuk shikohen me sy të mirë; nji antagonizëm shoqnor qindron në mes të tyne; ata nuk kanë mbërrijtë ende t’i rregullojnë relatat fetare, shoqnore e civile qi do të kenë. Duhet ta pohojmë botënisht se për mungesë kulture jemi këtu. Ky do të jetë hapi i parë i përmirësimit: ta njohim e ta ndiejmë sa duhet ketë plagë shqiptare.
2. Me e shikue hollë, aty ku duket se ndeshen muhamedanë e kristianë, nuk janë parimet dogmatike; ato populli as nuk i din, as nuk i merr aq në kujdes; sigurisht as për hatër të Krishtit, as për hatër të Muhamedit, sot nuk ban kush parti as nuk ngrehë ngatërresa.
Shaku i parë do të kërkohet ndër faktorë historikë, ndër tradicjone mënie midis elementave; na trashiguem ekzaltime, përbuzje, paragjykime e zemrime kundrejt shoqi-shoqit; me këto lejmë, me këto rritemi, me këto formohemi, e për rrezik tonin me këto edhe vdesim. Vetëm koha e kultura mund të na i shrranjosë. Do të kalojë edhe ndonji brezni, qi muhamedani ta harrojë tradicionin e të parëve, ta zhduki krejt idenë “kaurr”, ashtu për nji predispozicion të bam petk, si kristiani i sotëm edhe i nesërmi, qenë e pa qenë, për çdo punë qi nuk i bjen për shtat, ka me kujtue e me ankue: po më bahet e padrejtë, pse jam ortodoks, pse jam katolik. Me atë masë qi të marrim kulturën e shpirtit e të hjekim shkaqet e pretekstet, po me atë masë kanë me u dyndë edhe këto re të helmueme.
2. Faktori psikologjik Edhe faktori psikologjik ka të bajë shumë me ketë dasi shpirtënsh. Shqiptari si tip asht madhështor. Ai ndien për vete edhe përtej se duhet. Mirëpo kjo veti instinktive, qi kohën e kalueme ndihmoi shumë për të shpëtue shpirt, gjuhë, zakone e tradita tonat; në se qe fat i madh asohere, sot për jetën tonë shoqnore e kombtare mund të bahet rrezik i parë. Kam pa e shoh për ditë shqiptarë edhe me kulturë, të cilët nuk janë të zotët të çveshen prej vetes së vet: ata e dijnë fare mirë shka don me thanë jetë e përbashkët, e jetë individuale, i kuptojnë kjartë kontrastet e sakrificat qi lypen për me u kapë me jetën e vërtetë shoqnore, megjithkëtë, hir e pa hir, duen të bajnë atë të vetën; duen, vetëm ata të jenë të mendshëm, ata gjela qi këndojnë. E po gjetën injoranta, trashamana, hypokritë, servila, fanatikë, po edhe njerëz në të mbarë e pa të keq, more t’i shfrytëzojnë pa dhimbë, pa shpirt, edhe të ngrehen kapadaij, udhëhjeksa, pionierë, a shka po dij unë. E ja klanet, partitë, prej nga rrjedhin dasitë e, kontrastet shoqnore: hallet shqiptare. Këta njerëz të besueshëm, mandej, si ta kenë ba nji grimë pozicion me taktikë vërtet djallore, sa herë t’u nevojitet, mjaft ta prekin, a por sa ta çekin sustën e besimit, se ja, gati nji turmë për t’i ndjekë;e ja, se me nji herë qiti krye çashtja e besimit në shqiptarë, me mëni, me shpifje, me dasi, grindje e luftime. Ku asht faji? Sigurisht nuk asht zelli i besimit, por asht zekthi i egoizmit. Unë, së mbrami, nuk i ve faj fare muhamedanit apo kristianit pse asht fanatik; ai nëmose asht i sinqertë; fajin e parë pse shqiptari ka mbetë fanatik e ka hoxha, prifti a popi; këtyne - po nuk patën vetë aq kulturë njerzore edhe fetare, sa me u dalë për vete dhe me u dhanë të tjerëve - u do hjekë e drejta të mësojnë. Por fajin pse fetari e ushtron fanatizmin e ka ai liberali universitar, i cili, me sa mica e qeni, nuk beson as në Krishtin as në Muhamedin, por formon klane për Dinin ase për Fenë e Krishtit, jo pse i intereson Dini a Feja, por pse me atë formë - gjen kush e ndjekë për me qenë ai krye. Deri qi të mos zbulohen e të mos qiten sheshit këta njerëz të rrezikshëm, nuk ka qetësi në Shqipni...

TE HJEKIM DORE NGA ÇDO NDRYSHK ZEMRE

Sod në këtë krizë të tmerrshme besimtarëvet të të tre elementave na përket, për hatër të Zotit e të Shqipnisë të hjekim çdo ndryshk zemre, t’i japim dorën shoqi-shoqit e të vëllazno-hemi në njatë Zot qi besojmë e në njatë Shqipni qi e duem me gjithë zemër. E po e patën detyrë besimtarët nji herë, kleri shqiptar, muhamedan, ortodoks e katolik, dhjetë herë ma tepër e ka detyrë tç shtërngohet dora-doras, e pa vonesë të dalë në lamën e luftimit për t’i a shpëtue shqiptarit besimin në nji Zot, shpresën në nji Shqipni. A sod a kurr të mobilizohemi për fe e atdhe! Ja, ky asht besimi e kjo asht Shqipnia qi po na zhduket ndër duer. Bashkimi i tri klereve në ketë drejtim e veprim, asht leva ma e fuqishme për të sigurue bashkimin e shpëtimin. Nuk shpëton, jo, sod as Xhamija pa Kishë, as Kisha pa Xhami, por as njena as tjetra pa Shqipni. Të ngrehemi në kambë. Për nji Zot të vërtetë e për nji Shqipni të lumtun, na jemi vllazën!
Korrik 1944

NJI KUSHTRIM PËR KULTURË


… Kur ta bajmë shqiptarin t’aftë qi vetë ta kërkojë, vetë ta gjejë dhe vetë ta shfaqë të vërtetën, kemi ba shkencëtarin; kur ta bajmë të zotin qi ai vetë t’i vendojë parimet e drejta të jetës dhe këtyne t’u rrijë me dijtë ç’me dijtë, e kemi çue shqiptarin në kulmin e mirësisë: kemi ba fatosin, qi me fuqinë e vullnesës përfton vepra morale të rendit botnuer. Tue ia mprehë shqiptarit ndjesitë, e bajmë të mrrijë me ndie në shpirt shfaqjet e së vërtetës dhe të mirësisë, atëherë ai i përket, tërhiqet, rrëmbehet, atëherë shpirti i tij jipet, përpiqet, aj nuk pushon derisa të gjej format e mjaftueshme për t’i shprehë ato madhni, ato ideale fisnike për të cilat rron. Dhe ja kemi ba artistin….


OPINIONI PUBLIK

Parandej, opinioni publik nder ne,- po mujt me u thirrë publik, mendimi e fjala e nja disa pak vetvet- u percaktote nder lagje, nder çeta e tjera rrethe të vogla të nji krahinës. Jeta ishte amull d.m.th. u tfaqte në nji gjeje statike: perpjekjet ishin fort të vshtira, prandej rrall e per mall shqyptarët mund të shndrrojshin mendimet shoq me shoq; ai grimë ndrrim, qi bam nder doke, ma fort se per tjeter, na kje imponue prej nevojet të jashtme, e jo mbas nji opinioni të perbashktë, të bam me të mendueme.
Sod jeta mendore e shqyptrit dan se asht sgjue: lehtsija e perpjekjevet, egzigencat e reja, lavrimi ushtarak e arsimuer, rrethanat politike, ekonomike e shoqnore i kan dhanë nji të shtyme të fortë, e aj, ditë per ditë, shkon tue ndrrue e shnderrue mendimin ( opinion), jo vetem me themelet e jetës, qi janë te mirat ideale e materjale, por edhe mbi vlerë e vertetsi të fjalvet qi thohen e të parimet, qi botnisht tfaqen e enden nder rrethe të ndryshme.
Qe se shqyptari hjekë sa ku mundet të bajë shndrrime të mdha në jetë, por a asht kush t’ia paraqesë, e po pat kush me i a paraqitë, a asht i aftë aj t’i pershtasë parimet mbas të cillavet do t’a bajë ket metamorfozë? Qe dy normat themelore mbas të cillave do t’a gjikojm opinionin publik në Shqypni…..
… Kush tha, se shtypi asht ma e madhja fuqi në botë, desht me thanë edhe, se lufta per ide e parime- qi bahet sidomos nepermjet shtypit- asht ma e rrebtë, se lufta per pronim tokash e pasunije. Nji pozicjon mund të fitohet edhe gand e pa hiri, por per m’e mbajtë lypen mend, e mend shum.
Idet a se parimet janë ligjët, qi rregullojn jeten nierzore, porse këto as s’mund t’imponohen me armë, as s’mund të bahen monopol. Nieri, në mos kurrnji send, asht i zoti të mendoj lirisht: ke per ta vjeree më konop, ke per t’ia keputë kryet me shpatë, por me kurrsend s’ke me e ba me mendue ndryshe po nuk desht aj vetë. Nieri des per ide e parime të veta, a, si thomi shqyp, per mend qi i ka.
Sokrati i shkoi moti edhe jeta per me ba opinionin publik mbi parime të shndosha; aj ishte i bindun plotsisht, se po të mujte me perftue e me perhapë në popull ide të kjarta per virtyte, do të pshtote atmen prej kercnimevet të mbrendshme e të jashtme.

Idea asht forcë.

Kur nji ide ngallnon në nji nieri, njimend se ven nen veti të gjitha fuqit tjera, por nji herit krijon në te një fuqi të re e të mrekullueshme: nieri at herë kapercen veprimin e zakonshem, kapet në rend të fatosavet; e po i a duel t’a perpanojë iden e vet në nji çetë a në nji lagje, aj sundon, e sundimi i tij merr aq haptë, sa janë ata, të cillët i binden asajë ide.
Shum herë punët e mdha shihen ma mirë e ma kjartë nder punë të vogla: në ni katund a në nji lagje, kush lypet e kush pvetet? Kush prin, e mbas kuj rregullohen fjalët e punët? Zakonisht pasanikët perbajn aristrokacin ( parin) e vendit, por as këta s’kan çë të bajn pa pleqt, pa oratorat, pa ata, të cillvet nuk u bjen fjala në tokë. Gjykimi me vend, fjala e prumt e e nji nieri çë do, nder çashtje të kaperthyeme, nder rasa e nevojë të perbashkta, kaparojn bindjen e tjervet per të; aj merr pozicjon, tjerët lidhin e zgjidhin e bajn be per krye e per fjalë të tij; aj ka ba per veti opinionin publik; idet e tija ngallnojn n’at rreth.
Edhe nder popujt e qytetnuem kush ka ba per veti opinionin publik, ka në dorë zembren, shpirtin e jeten e popullit.
Qeverit, organizatat, shoqnit e parit e ndryshme bajn çë mos per me pasë, e ne mos e paçin,-per me e ba shtypin per veti; per ket qellim derdhen miljona e miljarda, pse shtypi asht mjeti ma i afti për ta ba opinionin publik.
Verte, se edhe tash së voni nder shumë shtete t’evropës kjenë ba lufta çivile per ngalnimin e idevet, por këto, per posë se janë mjete ekstreme- etë thuhesh të panatyrshme, janë edhe të pamjaftueshme per me e mbajtë eme vijue ngallnimin e bam; pa bindjen e mendes së shumicës, nji vend s’ka qetsi as perparim. Opinioni publik i bam në baze te shndosha asht pajtimi e lumnija e nji vendi…
… Shum fjalë e parime, qi, a nepermjet të shtypit a perpjekjeve tjera, enden në publik, nuk kanë jetë ma se 24 orë. Nji medim i ri, po u tfaq kjartë e ne mendyrë të terhjekshme, po preku shpirtin e shumicës, ka per t’u endë anë e kandë nder rrethe, e, si të flitet per te pro e contra, metalititei i ambjentavet, ja ka m’e qitë e m’e lanë, e ajo ide ka me humbë per mos me çue krye ma, ja ka me e pelqye; në ket rasë, mendimi i çpallun, me nji fuqi të bindshme, çilë rrugë e deperton në jetë, tue marrë pozicjon; at herë populli e ban të veten ( e asimilon), a ma mirë me thanë, idea e ban per veti shumicën. Kjo mandej, asht fjala e popullit, opinioni publik, vox populi.


Lmashku i hiperkulturës në Shqypni

Të huejët per ne e na per vedi bindena, se si në pak kohë kemi mrrijtë, jo vetun me pa e me njoftë nevojen e gjytetnimit; por edhe me gjetë mndyren, se si me e fitue, e me e zgjedhë mjetet, qi pershtaten ma fort gjendjes së ligshtë të shqyptarit.
Ky hap kaq i guxueshem do të na epte shkas të gjithve m’u krenue, mos t’ishte në setcillin ideja zotnuese, qi do me dalë në pah e s’len të shtrohet aq letas prej tjerve. Kjo asht ideja, qi, pshtetë n’arsye , ep të drejtë me jau ba kritiken tjerve e me pvetë e me kerkue n’emen të dijes psehin e seceilles veper, qi asht në të perpjekun me të mirë të perbashktë.
Shqyptari në punë të kulturës ka synin e madh. Etshem per sa qindvjeta me thithë njoftimet e dijes së njimendtë, tuj e pa vendin teper mas tjerësh, do në pak kohë me perftue në vend të vet shka kje perftue nder shtete të mdha mbrenda qinda e qinda vjetsh e m’u ba baras me ta, pa shikjue zhvillimin e mentalitetit të popujve e të breznive, pa peshue rasat e shkaqet psikologike të ndrrimeve të ndryshme, pa çmue randsin, qi kan doket e nji populli; por “ kashata e madhe të xen fytin”, thotë një fjalë e moçme, e, per mos me na kja puna në dorë, do “ matë hapi sa të jet vrapi”.
Ky entuzjazem. Aqë i nevojshem per nji popull, qi nisë me i çilë syt kahë kultura, kishte me i ndrrue ftyrë vendit; po t’ishin punëtorët nierz pernjimend të zotit, qi me auktoritet të vetin të perpajnojn ide të shndoshta, projekte të peshueme, mendime e drejtime në çdo degë e per çdo degë e per çdo nevojë. Kta po, se kishin me i a njitë krahin atdheut e kishin me e çue ne nji shkallë të lumnueshme kulture; por mjerisht ksi nierzsh zheni mungojn, e, në kje se gjindet kush ne Shqypni, qi pernjimend me nji vullndesë të fortë, me nji ideal të lumnueshem para sysh, mundohet per të mirë e të marë t’atdheut, tuj ba edhe vedin flije, asht fare i izoluem per kahë ndima morale e per kahë ndima materjale, e mejetet, qi mundet me pasë per dore, jan aq pak e të pafuqi, sa mos me kenë i zoti me luejtë nji rrol të madh n’edukatë kulturale të popullit, e gadi as mos m’u njehë porsi puntuer e porsi aj qi nzitë kahë perparimi mentalitetin e popullit.
Ata qi duken, se veprojn sot në mndyrë aktive per kulturë të popullit, janë ata qi veprojn per interesë; por dihet fort mirë se shka bahet per inetresë, nuk bahet per ideal e prandej nuk mundet me pasë efekt të mirë e të qindruseshem. Levertija sot zotnon mi botë e asht aq e fuqishme, sa me shkimë ndiesit ma bujaret, sa me ndryshë mendimete mara, sa me pengue çdo ideal a plan veprimi. Vjen prej vedi se kultura, qi kerkohet m’u dhanë per inetresë,s’ka temel të qindrueshem, s’njet, s’asht në nji fjalë, e njimendtë, pse kultura e gjytetnimi do të fillojë prej zemre, tuj perftue nji karakter të shndoshtë e tuj drejtue mas arsyes ndiesit e të prirunat; me sa kultura me inetresë, tuj kenë faret materjale, s’ka tjeter lamë veprimi veçse ndiesit, perjashtue prej çdo parimit edukues, prandej edhe mjetet per me i njallë e me i pertri kto ndiesi janë shi njato, qi ka trishue nierzimi njat herë, kur, mrrijtë në kulm të gjytetnimit, nisi me e efeminixue natyren e vet, tuj kerkue andje të rea, krejt njashtu si Kserksi i Persis, per të cillin diftohet, se merzitë prej pasunive e të mirave qi e rrethoshin, paguete mirë njata qi mrrijshin me i gjetë ndoi mjet të ri gzimit.
Sikurse mendja e nierit asht e kufizueme, njashtu edhe kultura, qi rriesh prej soje, i ka kufit e vet, në mndyrë qi po duel jashta rrethit të vet, jashta arsyeje, degeneron e nuk asht ma per zhvillim të popujve, por per të sosun të tyne; pse aty ku nisin andet e epshit, pran arsyetimi, e ku s’ushqehet mendja, s’ka perparim as gjytetnim të njimendtë, e deri mjetet e ndershme e bujare të kulturës, marrin nji rrymë të damshme, deri hartet, qi janë shiji ma i pari e ma i sugurti i gjutetnimit e parqesin shka ndien e provon zemra e nierit e drejtueme mas arsyes në kerkim të bukuris e të së vertetës, deri ato janë per poshtnim të natyrës e të mendes së nierit…

SHQIPTARI I MADH

Vehtja e vepra e A. Gjergj Fishtës më kujton fjalën e një profesori austriak, i cilli, tue folë mbi aftësit e karakteristiken e shpirtit shqiptar, më thotë: Fuqija mendore e shqyptarit asht virgjin e e palodhun. E, po të mbërrijte shqyptari me pasë nji edukatë të plotë e nji trajtim të kryem, lehtësisht, se edhe prej prehnit të Shqypnis, do të mund dilshin zotsi mendore, të mjaftueshme jo vetem per rrethin e vogël shqyptar, por t’afta me hi edhe ne rrethin botnuer, e me dhanë kontributin e vet nder lamije të hapta të mbarë jetës njerzore.
Nuk asht mendimi i em, këtu t’u vë kandarin e t’i peshoj këto fjalë, në se e sa vertetohen n’A. Fishten; këta veç asht e sigurtë, se per Shqypni e për shqyptar, ky kje nji nier i jasjtëzakonsheme ma i madhi edukues i popullit qi na patem deri me sod. Koha e studimet, qi kanë për t’u ba mbi iden e vepren e tij, kanë me ndritë e me caktue, në se e sa origjinaliteti i tij e kapecen rrethin shqyptar.
Njerzët e jashtëzakonshem shkojn nji jetë, të thuejsh, baras me njerzë tjerë, porse dallohen në këta, se shpirti i tyne, porsi në nji vegim, të kjartë e sheh iden, e lehtas e pershin më një syntezë mendimet, zakonet, vepren e jeten e shumicës; atë botë, ata, tue u naltue mbi njerzë tjerë të rrethit e të kohës, gjejn e vendojn synime të reja ma të nalta e ma fisnike, e me të gjitha fuqit e veta, vehen t’i shprehin e t’i çojnë në vendm, tue e mishnue kështu me to kohen e breznin. Edhe i a dalin. Në këta mbahet fuqija mysterioze e tyne, e cilla, per ta asht nji gja fare e thjesht ë e e zakonshme, me A. Gjergjin, më thotë: Quam parva scientia regitur mundus!
A.Gjergji asht nji fatos. Ai ngreh flamurin e gjuhës e të kombsis, jo nder kështjella as nder gerdhata, por në cepin e idevet e nder thellinat e ndiesivet; kushtrimin e tij e ndjeu intelektuali dhe analfabeti, nacjonalisti, si dhe ai i dekuni në shpirt per atdhe; ushtiman e tij theu çë do rrymë të kundërt e depërtoi thellë, mje në palcin e shpirtit të shqyptarit, e aty, tue prekë ma t’imtat pejza të thalbit të jetës, trandi, zgoi, rrëmbeu… Cofja ma e lanun e apatiku ma i shgrehun, ashtu edhe sheptiku ma i leshuem zemre, kjen prekë e naltue nder ma t’amblat shpresë, se “ Ka po Shqypni…” e se, “ Per shqyptarë do të jetë Shqypnija”!- Kam ndollë vetë aty , kur nji ditë, ni shqyptar këthefit të vjetër, tue ankue per do shpendorime të nierzve të shtetit me A. Gjergjin, dote disi me perfundue, se së ka Shqypni. Fishta don t’i a spjegojë punen, se nierzit e Shtetit nuk janë Shqypnija, edhe plaku, per me i diftue se kishte mbetë i bindun, i thotë: Po na së kemi dijtë, more zotni…veç prej jush e kemi xanë shka asht Shqypnija!


DUKË E KENË

Due të shoh ma kjartë, “Mehr Licht” kshtu thote Goethe, si të dote me kerkue dishka në msheftsin e jetës, e kshtu edhe që do shqyptari qi e merr çashtjen e Shqypnis pernjimend, do të thojë kundrejt atij nderlikim mendimesh e pikpamjesh qi kemi në boten tonë ideale.
Matemi, epemi e duem: e kaluemja nuk na mjafton, e tashmja nuk na pelqen, e ardhmja na shfaqet në mejgullinë! Duem, e dume njimend, por ene nuk e shohim të kjartë ata shka duem. Ku e ban nana at djalë shqyptari, i cilli me kjartsin e kristalit e me sigurin e Arkimedit të dajë ata shka ban e shka nuk e ban per ne, ta ngulë me vend e mirë boshtin e jetës shqyptanr! Hominem quaero!
Jemi sternipat e asaj plakë, e cilla, si u dogj kungujsh, i fryni kosit. Shkeptik shqyptari? Sigurisht jo per natyrë, por lodhë prej vuetjesh, don ta veje njeherë kamen dyst, e prej se nuk din shka qet e nesermja, nuk sheh ku ta ngulë. Në lamen ideale mandej, sa shkon tue marrë haptë lamshi i jetës me perparim e kulturë, aq nderlikueshem vjen e tëhollohet nder fije të para, në vemen e ides themelore.
Formula e zakonshme me te cillen sod shfaqet ideologjija shqyptare asht kjo: Shqyptari tash e mrapa do të besojë vetem në fuqin e vet ideale e në komb!
Qellimi per t’a çue në vend asht: ndertimi i Shqypnis së lirë e ideale, qi per qyshk të domosdoshem ka fjalen e ditës: religio delenda- vizë çë do besimit.
Kjo ideologji, xanë me gjithnduer tharmi, mru me gjithfarë duersh e pjekë me turli qellimesh, jo vetem e mson të dam besimin prej atmje, dieje e gjytetnimi, por edhe në kundershtim flagrant me kto ideale…